สา จ ปฐมํ มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชํ อลภมานา กุลฆรํ คนฺตฺวา คพฺภํ คณฺหิ ฯ คพฺภสณฺฐิตมฺปิ อชานนฺติ สามิกํ อาราเธตฺวา เตน อนุญฺญาตา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา, ตสฺสา คพฺภนิมิตฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘อสฺสมณี’’ติ อาหฯ ทสพลํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ สมฺปฏิจฺฉาเปสิฯ เถโร สาวตฺถินครวาสีนิ กุลานิ วิสาขญฺจ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา โสเธนฺโต ‘‘ปุเร ลทฺโธ คพฺโภ, ปพฺพชฺชา อโรคา’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘สุวินิจฺฉิตํ อธิกรณ’’นฺติ เถรสฺส สาธุการมทาสิฯ สา ภิกฺขุนี สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ คเหตฺวา ราชา ปเสนทิ โกสโล โปสาเปสิฯ ‘‘กสฺสโป’’ติ จสฺส นามํ กตฺวา อปรภาเค อลงฺกริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิฯ อิติ นํ รญฺโญ โปสาวนิกปุตฺตตฺตาปิ ‘‘กุมารกสฺสโป’’ติ สญฺชานิํสูติฯ ตํ เอกทิวสํ อนฺธวเน สมณธมฺมํ กโรนฺตํ อตฺถกามา เทวตา ปญฺเห อุคฺคหาเปตฺวา ‘‘อิเม ปญฺเห ภควนฺตํ ปุจฺฉา’’ติ อาหฯ เถโร ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา ปญฺหวิสฺสชฺชนาวสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ภควาปิ ตํ จิตฺรกถิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

เสตพฺยาติ ตสฺส นครสฺส นามํฯ อุตฺตเรน เสตพฺยนฺติ เสตพฺยโต อุตฺตรทิสายฯ ราชญฺโญติ อนภิสิตฺตกราชาฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ ทิฏฺฐิเยวฯ ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติ วุตฺเต น คูถาทิโต อญฺญํ อตฺถิ, เอวํ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํฯ อิติปิ นตฺถีติ ตํ ตํ การณํ อปทิสิตฺวา เอวมฺปิ นตฺถีติ วทติฯ ปุรา…เป.… สญฺญาเปตีติ ยาว น สญฺญาเปติฯ

จนฺทิมสูริยอุปมาวณฺณนา

[411] อิเม โภ, กสฺสป, จนฺทิมสูริยาติ โส กิร เถเรน ปุจฺฉิโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ สมโณ ปฐมํ จนฺทิมสูริเย อุปมํ อาหริ, จนฺทิมสูริยสทิโส ภวิสฺสติ ปญฺญาย, อนภิภวนีโย อญฺเญน, สเจ ปนาหํ ‘จนฺทิมสูริยา อิมสฺมิํ โลเก’ติ ภณิสฺสามิ, ‘กิํ นิสฺสิตา เอเต, กิตฺตกปมาณา, กิตฺตกํ อุจฺจา’ติอาทีหิ ปลิเวเฐสฺสติฯ อหํ โข ปเนตํ นิพฺเพเฐตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ‘ปรสฺมิํ โลเก’ อิจฺเจวสฺส กเถสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

ภควา ปน ตโต ปุพฺเพ น จิรสฺเสว สุธาโภชนียชาตกํ กเถสิฯ ตตฺถ ‘‘จนฺเท จนฺโท เทวปุตฺโต, สูริเย สูริโย เทวปุตฺโต’’ติ อาคตํฯ ภควตา จ กถิตํ ชาตกํ วา สุตฺตนฺตํ วา สกลชมฺพุทีเป ปตฺถฏํ โหติ, เตน โส ‘‘เอตฺถ นิวาสิโน เทวปุตฺตา นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ จินฺเตตฺวา เทวา เต น มนุสฺสาติ อาหฯ

[412] อตฺถิ ปน, ราชญฺญ, ปริยาโยติ อตฺถิ ปน การณนฺติ ปุจฺฉติฯ อาพาธิกาติ วิสภาคเวทนาสงฺขาเตน อาพาเธน สมนฺนาคตาฯ ทุกฺขิตาติ ทุกฺขปฺปตฺตาฯ พาฬฺหคิลานาติ อธิมตฺตคิลานาฯ สทฺธายิกาติ อหํ ตุมฺเห สทฺทหามิ, ตุมฺเห มยฺหํ สทฺธายิกา สทฺธายิตพฺพวจนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยิกาติ อหํ ตุมฺเห ปตฺติยามิ, ตุมฺเห มยฺหํ ปจฺจยิกา ปตฺติยายิตพฺพาติ อตฺโถฯ

โจราทิอุปมาวณฺณนา

[413] อุทฺทิสิตฺวาติ เตสํ อตฺตานญฺจ ปฏิสามิตภณฺฑกญฺจ ทสฺเสตฺวา, สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ อตฺโถฯ วิปฺปลปนฺตสฺสาติ ‘‘ปุตฺโต เม, ธีตา เม, ธนํ เม’’ติ วิวิธํ ปลปนฺตสฺสฯ นิรยปาเลสูติ นิรเย กมฺมการณิกสตฺเตสุฯ เย ปน ‘‘กมฺมเมว กมฺมการณํ กโรติ, นตฺถิ นิรยปาลา’’ติ วทนฺติฯ เต ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา’’ติ เทวทูตสุตฺตํ ปฏิพาหนฺติฯ มนุสฺสโลเก ราชกุเลสุ การณิกมนุสฺสา วิย หิ นิรเย นิรยปาลา โหนฺติฯ

[415] เวฬุเปสิกาหีติ เวฬุวิลีเวหิฯ สุนิมฺมชฺชถาติ ยถา สุฏฺฐุ นิมฺมชฺชิตํ โหติ, เอวํ นิมฺมชฺชถ, อปเนถาติ อตฺโถฯ

อสุจีติ อมนาโปฯ อสุจิสงฺขาโตติ อสุจิโกฏฺฐาสภูโต อสุจีติ ญาโต วาฯ ทุคฺคนฺโธติ กุณปคนฺโธฯ เชคุจฺโฉติ ชิคุจฺฉิตพฺพยุตฺโตฯ ปฏิกูโลติ ทสฺสเนเนว ปฏิฆาวโหฯ อุพฺพาธตีติ ทิวสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ นฺหตฺวา ติกฺขตฺตุํ วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา อลงฺกตปฏิมณฺฑิตานํ จกฺกวตฺติอาทีนมฺปิ มนุสฺสานํ คนฺโธ โยชนสเต ฐิตานํ เทวตานํ กณฺเฐ อาสตฺตกุณปํ วิย พาธติฯ